تاريخچه
اهالي گذشته توز عقيده داشتند كه يكي از فرزندان جمشيد كياني، پادشاه اسطوره اي ايران زمين اين شهر را بنا كرده و نام خود را بر آن نهاده است. صنايع دستي و اشياي متعلق به توز در سعد آباد و ديگر روستاهاي نزديك پيدا شده و از آنجا كه ساكنين سعدآباد، اقوام عيلامي بودند، باستان شناسان و مورخان قدمت شهر را هم مصادف با دوره حكومت آن ها همزمان دانسته اند. بعد از عيلامي ها، ماد ها بر سر كار آمدند. در زمان سردمداري آن ها و دوره هاي بعدي از جمله هخامنشيان، اشكانيان و ساسانيان نيز رونق و آباداني توز زبانزد خاص و عام بود.
در عصر ساساني اما اين سلامت و خرمي شهر بيش از پيش نمايان شده و بسياري را به تماشاي آن دعوت مي كرد. اين شكوفايي تا به جايي رسيده بود كه حتي شماري از تاريخ دانان از اردشير بابكان، اولين پادشاه ساساني به عنوان موسس شهر ياد مي كنند. گفته ها و اطلاعات در اين باب اندكي متناقض و متفاوت است اما در هر صورت نمي توان قدمتي كم تر از قرون اوليه ميلادي را نيز متصور شد.
بنا بر رواياتي كه از حمله اسكندر به ايران ثبت شده از منطقه اي به نام تائوكه صحبت به ميان آمده كه برخي پژوهش گران صريحا اعلام مي كنند كه تائوكه همان توج يا توز است. در صورت صحت اين مطلب بايد دانست كه اين شهر در زمان هخامنشيان نيز آباد و پر جمعيت محسوب مي شده است. در نهايت منابع تاريخي اسلامي نيز از اين منطقه باستاني صحبت به ميان آورده اند. درباره فاتح آن حدس و گمان هاي بسيار زده شده و از عمربن خطاب، مجاشع و عثمان بن ابي عاص نام برده اند. اما به شهادت اسناد تاريخي عثمان ويرانه هاي آن را كه هنگام جنگ شكل گرفته بودند؛ بازسازي كرد و مسجدي هم ساخت و سپس آن را مقر مسلمانان ناميد.
محصولات، آثار و صنايع دستي
زندگي اهالي توز بسيار پر رونق بود و اوضاع اقتصادي عالي در آنجا جريان داشت. نخلستان هاي پر محصول هزاران تن خرما براي داد و ستد و تجارت تقديم مردم مي كرد. علاوه بر اين كشف و استخراج نمونه هاي متعدد و خيره كننده اي از كوزه، سفال، اشياي متفاوت گلي و... نشان مي دهد كه ساخت اين موارد نيز يكي از منابع در آمدي ساكنين به شمار مي آمد. در كنار اين موارد نبايد اشاره به پارچه هاي معروف و محبوب بافته شده در شهر را از ياد برد. اين پارچه هاي گران بها، سنگ دوزي شده، كتاني، ابريشمي و نرم و لطيف مشتريان و طرفداران زيادي از سراسر كشور داشتند. شهرت و مرغوبيت لباس هايي كه در آنجا دوخته مي شد آنقدر بالا بود كه حتي پادشاهان اعصار مختلف ميل داشتند از آن ها بر تن كنند.
همين مسائل موجب شد تا به آساني توز به يك قطب تجاري_صنعتي فوق العاده و در عين حال مركز بزرگ توليد انواع پارچه ايران تبديل شود. كم تر مورخ و جغرافي داني وجود داشته كه به خرمي و رفاهي كه در توز جريان داشته اشاره نكرده باشد. وجود هزار باب مغازه كه صرفا به فروش اين پارچه هاي پر آوازه اختصاص داشتند گواه اين ادعاست.
همچنين شايد جالب باشد كه بدانيد تا قرن پنج هجري انبار عظيم غلات كل كشور در اين شهر وجود داشته است. در مجموع شكوه منطقه تا همان سال ها ادامه داشت و كم كم و در مقايسه با گذشته رو به افول گذاشت تا اينكه در حدود قرن 10 تا اندازه زيادي به اوج خود بازگشت.